Ένα από τα βασικότερα γνωρίσματα του υψηλά νοήμων ατόμου, είναι αναμφίβολα η ικανότητα για κριτική σκέψη. Η επεξεργασία, δηλαδή και η ανάλυση των πληροφοριών που καθημερινά μας βομβαρδίζουν από παντού, προτού αποφασίσουμε εάν θα τις εκλάβουμε ως έγκυρες και αληθείς.
Συχνά όμως παρατηρείται, ότι ακόμα και άτομα ευφυή, παραβλέπουν να εφαρμόσουν την ίδια ικανότητα κριτικής ανάλυσης στις ίδιες τους τις σκέψεις, που και αυτές εισβάλλουν στο μυαλό μας συχνά και ουκ ολίγες φορές, απρόσκλητα. Το αποτέλεσμα είναι να θεωρούμε τις σκέψεις αυτές, εσφαλμένα, ως ορθολογιστικές, με αποτέλεσμα να προβαίνουμε σε σειρά παρερμηνειών οι οποίες επηρεάζουν αρνητικά τον συναισθηματικό μας κόσμο, το εξωτερικό μας περιβάλλον, και την σχέση με τον εαυτό μας και τους άλλους.
Πιο κάτω παρατίθενται τα συχνότερα «γνωστικά λάθη» στα οποία λίγο πολύ, όλοι μας πέφτουμε κατά καιρούς, τα οποία βασίζονται στη θεωρία του ψυχιάτρου και ψυχαναλυτή Aaron T. Beck (1972).
Ως «γνωστικά λάθη» ορίζονται σκέψεις οι οποίες είναι υπερβολικές, ανακριβείς, ακόμα και παράλογες, οι οποίες δημιουργούν και ενισχύουν αρνητικά συναισθήματα και πεποιθήσεις.
Έτσι συχνά..
- Προσωποποιούμε – Παίρνουμε προσωπικά κάθε τι που κάποιος τρίτος λέει ή κάνει, ή που παραλείπει να πει ή να κάνει, ακόμα και αν δεν υπήρχε καθόλου αυτή η πρόθεση. Για παράδειγμα σκεφτόμαστε «ο συνάδελφος σήμερα δεν με καλημέρισε, μάλλον με αποφεύγει».
- Βλέπουμε τα πάντα μαυρόασπρα – υιοθετούμε έναν διχότομο τρόπο σκέψης ο οποίος αμφιταλαντεύεται σε δύο άκρα «όλα ή τίποτα» και μια απροθυμία να αντιληφθούμε την ύπαρξη αποχρώσεων του γκρι. Κάτι είναι απόλυτα «σωστό» ή απόλυτα «λάθος», «καλό» ή «κακό», «τέλειο» ή «αποτυχία». Για παράδειγμα ένας άντρας μπορεί να πει «όλες οι γυναίκες είναι γκρινιάρες».
- Υπεργενικεύουμε – βασισμένοι σε μια μεμονωμένη περίσταση, καταλήγουμε να δημιουργούμε ένα ολόκληρο μοτίβο. Έτσι εάν κάποιος κάνει ένα (ανθρώπινο) λάθος, να συμπεραίνει ότι είναι σκέτη αποτυχία ή να ασκεί την ίδια σκληρή και άκαμπτη κριτική και στους άλλους, βασιζόμενος σε περιστατικά που αποτελούν την εξαίρεση και όχι τον κανόνα.
- Φιλτράρουμε – το ρεαλιστικό είναι πώς στη ζωή συμβαίνουν καθημερινά τόσο θετικά όσο και λιγότερα θετικά συμβάντα. Όταν γίνεται χρήση του γνωστικού αυτού λάθους υπερμεγενθύνουμε τα αρνητικά και αγνοούμε παντελώς την ύπαρξη θετικών στοιχείων. Για παράδειγμα οι ιατρικές μας εξετάσεις είναι σχεδόν τέλειες εκτός από μια μέτρηση. Αντί λοιπόν να εστιάσουμε στην όλη εικόνα, εστιάζουμε μόνο στο αρνητικό.
- Βγάζουμε πρόωρα συμπεράσματα – υποθέτουμε ότι μπορούμε να διαβάσουμε το μυαλό των άλλων, ώστε να γνωρίζουμε τι σκέφτονται. Έτσι εάν ένας άγνωστος μας κοιτάξει με μια όχι και τόσο ευχάριστη έκφραση, συμπεραίνουμε ότι θα πρέπει να σκέφτεται κάτι αρνητικό για εμάς. Ή ακόμα, με την χρήση της ίδιας γνωστικής διαστρέβλωσης κάνουμε προβλέψεις για το μέλλον με ελάχιστα ή και καθόλου στοιχεία «Ξύπνησα ανάποδα σήμερα, θα πάει όλη μου η μέρα στραβά» (φυσικά τέτοια αρνητικότητα προδιαθέτει την εξέλιξη της υπόλοιπης μέρας!).
- Καταστροφολογούμε – ή αλλιώς «κάνουμε την τρίχα τριχιά», αφού υπερβάλλουμε την σημαντικότητα ενός όχι και τόσο σημαντικού στοιχείου για να καταλήξουμε στο χειρότερο πιθανό σενάριο που κάποτε μοιάζει να είναι βγαλμένο από ταινία επιστημονικής φαντασίας. Για παράδειγμα αργούμε μια φορά στη δουλειά και σκεφτόμαστε « ο διευθυντής με κάλεσε στο γραφείο του, μάλλον θα με απολύσει».
- Χρησιμοποιούμε πολλά «πρέπει» – με αποτέλεσμα να είμαστε αυστηροί και άκαμπτοι και να έχουμε μη ρεαλιστικές προσδοκίες, τόσο από τον εαυτό μας όσο και από τους άλλους, γεμίζοντας δυσφορία και απογοήτευση. Για παράδειγμα σκεφτόμαστε «παρόλο που είμαι εξουθενωμένος «πρέπει» να παρευρεθώ στο πάρτι» ή «θα έπρεπε να με ευχαριστήσει μετά από όλη την βοήθεια που του παρείχα».
- Καταφεύγουμε σε «πλάνες ελέγχου» – Πιστεύουμε πως έχουμε τον πλήρη έλεγχο των πάντων (πλάνη εσωτερικού ελέγχου) και έτσι οτιδήποτε συμβεί το ερμηνεύουμε ως προϊόν της δικής μας επιτυχίας ή αποτυχίας. Για παράδειγμα «αν δεν αργούσα να παρευρεθώ στο δείπνο η ατμόσφαιρα θα ήταν πιο ευχάριστη». Από την άλλη, μπορεί να πιστεύουμε πως είμαστε έρμαια των περιστάσεων (πλάνη εξωτερικού ελέγχου) και έτσι για οτιδήποτε συμβεί υπαίτιος είναι κάποιος άλλος ή κάποια εξωγενής κατάσταση: «η κακή μου απόδοση στη δουλειά οφείλεται στην ανεπάρκεια του διευθυντή».
- Είμαστε οπαδοί της «πλάνης της αλλαγής» – πιστεύουμε ότι οι άλλοι οφείλουν κατά κάποιο τρόπο να αλλάξουν κάτι στον εαυτό τους ώστε να ικανοποιήσουν τα δικά μας πρότυπα τελειοθηρίας για να μπορούμε να βιώνουμε τη ζωή με μεγαλύτερη άνεση και ευτυχία. Λέμε σε κάποιον «αν άλλαζες τον τρόπο που συμπεριφέρεσαι θα ήμουν πολύ καλύτερα».
- Πιστεύουμε στην «πλάνη της θεϊκής ανταμοιβής» – αν κάνω κάποιες θυσίες παραμελώντας παράλληλα τον εαυτό μου και τις ανάγκες μου , περιμένω πως κάποια στιγμή θα παρέλθει το «μάννα εξ ουρανού» ή η «θεϊκή ανταμοιβή». Για παράδειγμα επιλέγω να αφιερώνω υπερβολικό χρόνο σε εθελοντικές δραστηριότητες εις βάρος της ξεκούρασης μου περιμένοντας τη στιγμή της δικαίωσης.
Δεν είναι καθόλου δύσκολο να δούμε πώς τα πιο πάνω γνωστικά λάθη μπορούν να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό την ψυχική μας ισορροπία και κατ’ επέκταση την ποιότητα ζωής μας. Ακόμα μπορούν να ενισχύσουν ή ακόμα και να οδηγήσουν σε αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές και άλλες ψυχικές νόσους.
Εάν πιστεύετε ότι ο τρόπος σκέψης σας επηρεάζει αρνητικά τη ζωή σας, καλό θα ήταν να αποταθείτε σε ένα ψυχολόγο – ψυχοθεραπευτή με γνώσεις στην γνωσιο-συμπεριφορική θεραπεία, ώστε να σας βοηθήσει να αλλάξετε τους δυσλειτουργικούς τρόπους σκέψης σας βάσει των μοναδικών σας δεδομένων.
Παράλληλα, αρχίστε να πειραματίζεστε με την μη παθητική αποδοχή των σκέψεων σας, κάνοντας ένα βήμα πίσω ώστε να παρατηρείτε την αντικειμενικότητα και την αξιοπιστία τους προτού αποφασίσετε να τις υιοθετήσετε ως αληθείς.
Αλλάξετε λοιπόν τον τρόπο σκέψης σας και δείτε τη ζωή σας να αλλάζει με τον πιο όμορφο τρόπο. Και το κυριότερο, μην πιστεύετε ότι σκέφτεστε!
